کمیت عنوان، مرگ کتاب
کمیت عنوان، کتاب را می میراند
فاطمه دهقان نیری
ماده یک قانون حمایت از پدیدآورندگان می گوید: از نظر این قانون به مولف و مصنف و هنرمند «پدید آورنده» و به آنچه از راه دانش یا هنر و یا ابتکار آنان پدید می آید بدون در نظر گرفتن طریقه یا روشی که در بیان و یا ظهور و یا ایجاد آن به کار رفته «اثر» اطلاق می شود.
در ماده دوم مواردی که شامل این قانون می شود را نام برده اند که موضوع این نوشتار مورد زیر است.
-کتاب و رساله و جزوه و نمایشنامه و هر نوشته دیگر علمی و فنی و ادبی و هنری.
در ماده سوم این قانون آمده است: حقوق پدید آورنده شامل حق انحصاری نشر و پخش و عرضه و اجرای اثر و حقوق بهره برداری مادی و معنوی از نام و اثر اوست.
حقوق مادی اثرهایی که در نتیجه سفارش پدید می آید تا سی سال از تاریخ پدید آمدن اثر متعلق به سفارش دهنده است مگر آن که برای مدت کمتر یا ترتیب محدودتری توافق شده باشد.
حقوق معنوی شامل حق انتساب اثر به خالق، حق انتشار یا عرضه به صورت ناشناس یا با نام مستعار و حق حفظ تمامیت اثر (مانند هرگونه تغییر یا تحریف) می‌شود. حقوق معنوی از هرگونه حقوق اقتصادی وابسته به حق تکثیر جدا هستند.
حقوق معنوی در ایران نیز به رسمیت شناخته می‌شود، البته در قوانین ایران به نوع این حقوق اشاره‌ای نشده است. طبق ماده ۴ قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان در ایران حقوق معنوی را نمی‌توان به موجب قرارداد به غیر انتقال داد و این حقوق محدود به زمان و مکان نیست، یعنی دائمی است و با مرور زمان ساقط نمی‌شود و عوامل مکانی مانند محل اقامت پدیدآورنده یا محل انتشار یا عرضه در آن بی‌تاثیر است.
این خلاصه چیزی است که در قانون اساسی ما آمده است اما در واقع چه اتفاقی می افتد.
نویسنده با خلاقیت و تولید فکر، اثر نوشتاری را می نویسد. آن را به ناشر ارائه می کند. ناشر با تخمین فروش کتاب بر اساس موضوع، محتوی و شهرت نویسنده برای چاپ اثر با نویسنده قرارداد می بندد. این قرار داد توافقی است و منوط به ویژگی های اثر و اشتهار نویسنده است.
معمول این قراردادها در صورتی که ناشر بخواهد سرمایه گزاری کند از شش تا هشت درصد قیمت پشت جلد به تیراژ، در چاپ اول شروع می شود. گاهی در همان قرار داد اولیه برای چاپهای بعدی هم تعهداتی توافقی گذاشته می شود و بیشتر به زمان چاپهای بعدی موکول می شود.
نحوه دیگر این که نویسنده حقوق اثر را برای خودش محفوظ می دارد و اقدام به سرمایه گذاری برای چاپ اثرش می کند. در این صورت انتشار اثر از طریق انتشارات صورت میگیرد و تمام مراحل آن توافقی است. نویسنده تمام هزینههای چاپ که شامل مواردی مانند گرفتن مجوز نشر، ویراستاری، طراحی جلد، صفحه آرایی، هزینه های چاپخانه و غیره می شود را می پردازد تا کتاب تولید شود. برای پخش و توزیع آن هم می تواند با ناشر به توافق برسد و درصدی از قیمت پشت جلد را به اینکار اختصاص دهد یا خودش مبادرت به پخش و فروش اثر نماید. طبیعی است که این مورد نفع مادی مستقیم برای نویسنده ندارد و برای محقق شدن اهداف دیگری مانند داشتن یک یا چند اثر تألیفی برای استفاده از بیمه نویسندگان یا اشتهار یا موارد دیگر صورت می پذیرد. در این نوشتار به این نوع نویسنده شدن و بررسی تبعات مثبت و منفی آن کاری نداریم.
ما در مورد آثاری صحبت می کنیم که برای چاپ اثر توسط ناشر یا متولی دیگری سرمایه گذاری می شود و نویسنده خالق اثر است.
در مورد آثار سفارشی همانطور که در قانون آمده: تمام حقوق مادی اثر در اختیار سفارش دهنده است و همه چیز بر می گردد به قراردادی که بین سفارش دهنده و نویسنده منعقد می شود.
اما در واقع چنین اتفاق می افتد که حق و تألیف یک چاپ به نویسنده داده می شود و در عمل تمام حقوق مادی و معنوی او از اثر گرفته می شود.
دراصل سفارش دهنده تمام حقوق مادی اثر را می خرد که در این صورت نویسنده هیچ حق مادی نسبت به خلق اثرش ندارد و فقط حقوق معنوی برای او محفوظ است که ممکن است در قرارداد برخی از این حقوق را هم واگذار کرده باشد.
در حالی که سفارش دهنده با نویسنده باید قرارداد تألیف ببندد که در این صورت حقوق مولف جدا از این مقوله است و نویسنده ای که به صورت حق تألیف کتابی را برای متولی تولید کرده است، از حقوق خود برخوردار است. توضیح این که سفارش دهنده حقی را برای نویسنده در نظر می گیرد که در موضوعی که او سفارش داده است اثری را خلق کند و این شامل تمام حقوق یک اثر نمی شود و جدای از حقوق مادی و معنوی اثر است. در این صورت هر نوع برداشت از آثار منوط به رعایت حقوق مولف است که نشر الکترونیک، تولید محتوای صوتی، تصویری، تجسمی یا هر برداشت ادبی هنری دیگر از اثر و درصد حق و تآلیف در حد متعارف را شامل می شود.
توضیح این که سفارش دهنده بنا به هر دلیلی می خواهد کتابی را با موضوع مدنظرش به مرحله تولید برساند، برای تحقق یافتن خواسته اش لازم است هزینه های آن را که شامل سفارش اثر به یک نویسنده است بپردازد و بعد از خلق یک اثر، حق تألیف و دیگر حقوق مادی و معنوی متعلق به نویسنده اثر است.
اما رعایت این حقوق هم به نفع مولف است هم به نفع ناشر، هم به نفع متولی، مثال:
فرض را بر این می گیریم که متولی موضوعی را مشخص می کند و لازم می داند کتابی در آن زمینه تولید شود. نویسنده مالکیت معنوی و حقوقی تام در مورد حاصل تفکر و تراوشات ذهنی اش دارد. به او پیشنهاد می شود که در زمینه مورد درخواست اثری خلق کند. او هم می پذیرد.
قراردادی بسته می شود که کلیه حقوق مادی و معنوی اثر بعد از چاپ به اضافه مبلغی که متولی حاضراست بپردازد برای نویسنده محفوظ است. اثر بعد از چاپ منتشر می شود، فروش اثر برای هر سه ضلع این مثلث نفع مادی و معنوی دارد. متولی به ترویج آن چیزی که مد نظرش بوده، رسیده است. ناشر از فروش کتاب سود می برد و نویسنده هم نفع مادی و معنوی خود را می برد. این مسیری است که کارهای سفارشی را به سمت ارتقاء کیفیت اثر می برد.
فروش کتاب نفع مادی و معنوی برای نویسنده دارد، بنابراین تمام سعی اش بر این است که کتاب هم منظور متولی را تأمین کند هم مطابق سلیقه مخاطب باشد هم نگران امضاء و نامش باشد که با محصول فکرش مطرح می شود.
اما در واقع چه اتفاقی می افتد. وقتی متولی فقط کمیت عنوان را در موضوع مورد سفارش در نظر می گیرد، کیفیت اثر فدا شده و آثار سطحی به وفور وارد بازار می شود که نه مخاطب دارد و نه ناشر حاضر به سرمایه گذاری مجدد برای چاپ های بعدی است. کم نیستند آثار مکتوب سفارش داده شده که فقط یک چاپ خورده و به فراموشی سپرده شده اند.
متولی ترجیح می دهد هزینه را صرف تولید یک یا چند عنوان دیگر کتاب کند و باز به این چرخه تولید بی مصرف و هدر دادن هزینه ادامه دهد (چون فقط کمیت عنوان برایش مهم است) در حالی که کتاب یک کالای فرهنگی است و به منظور ارتقاء سطح دانش و فرهنگ جامعه تولید می شود. در حالی که در نظر نگرفتن کیفیت اثر به ضرر متولی، ناشر و نویسنده و مخاطب و جامعه است.
تبعات فرهنگی اجتماعی آن بدتر است. مخاطب با وفور این کتاب ها و کیفیت پایین از این کتاب ها روی گردان می شود. ناشر چون برایش صرف ندارد حاضر نیست برای این کتاب ها سرمایه گذاری کند. وضعیت نویسنده از متولی و ناشر بدتر است. بدتر این که در این وضعیت، کتابی که با تمام این شرایط برایش زحمت کشیده شده است و جوهره ی مطرح شدن، فروخته شدن و خوانده شدن را دارد، به جرگه ی کتاب های کمیت عنوان می پیوندد و در اصل می میرد.
در حالی که کتاب محصول فرهنگی ای است که مدام در حال تولید خود و ارتقاء سطح خود است. قانون این حق را به نویسنده داده که در هر چاپ بتواند محصول فکرش را اصلاح کند، از آن بکاهد یا به آن اضافه کند ولی این روش تولید، یک فکر را در همان نطفه از بین می برد.
